एका खेळियाने - लिएंडर पेस

१९९६ च्या अटलांटा ऑलिम्पिक्सच्या पुरुष एकेरीच्या उपांत्य फेरीआधीची गोष्ट. आंद्रे अगासी सारखा दिग्गज आपल्या प्रतिस्पर्ध्याबद्दल बोलत होता. एका पत्रकारानी त्याला विचारलं ‘आता तुला अंतिम फेरीचे वेध लागले असतील’. त्यावर अगासी म्हणाला – "You must be crazy – माझ्या प्रतिस्पर्ध्याचं नाव आहे लिएंडर पेस. त्याच्यासारखे चपळ खेळाडू सर्किटमध्ये फार कमी आहेत. आणि त्यातून हे ऑलिम्पिक्स आहे. मीच काय, इतर कोणीही त्याला कमी लेखण्याची घोडचुक करणार नाही. मला माझा सर्वोत्तम खेळ करावा लागेल. एका वाक्यात अगासीनी लिएंडर पेस काय चीज आहे ते सांगितलं होतं. “आणि त्यातून हे ऑलिम्पिक्स आहे”.... म्हणजे जणू अगासीला म्हणायचं होतं.....लिएंडर त्याच्या देशासाठी खेळणार.....प्रेक्षकातून शेकडो लोकं “इंडिया इंडिया” म्हणून ओरडणार....ह्याला स्फुरण चढणार..... लोकं भारताचा झेंडा नाचवणार....हा माणूस अजून चवताळून खेळणार..... मुठी आवळून आवळून त्याच्या पूर्ण शक्तीनिशी मला झुंज देणार..... मी हमखास म्हणून मारलेले “विनर्स” अशक्यरीत्या परतवणार.....जिवाच्या आकांतानी कोर्ट कव्हर करणार......चित्त्यासारखी झडप घालून त्याच्या "व्हॉलीज" खेळणार.... कारण..... कारण “लिएंडर त्याच्या देशासाठी खेळणार” !

आणि लिएंडरनी अगासीचे बोल खरे ठरवले. पहिल्या सेट मध्ये २ सेटपोईंटस् वाचवून पेसला ७-५, ६-३ असं हरवताना अगासीचं खरंच घामटं निघालं. लिएंडर ती लढत हरला खरा... पण त्यानी फर्नांडो मेलिगेनीला हरवून आपल्या देशाला तब्बल ४४ वर्षांनंतर वैयक्तिक ऑलिंपिक पदक मिळवून दिलं. मनगटाला झालेली दुखापत विसरून केवळ देशासाठी पदक मिळवण्याच्या ईर्षेनं पेस झपाटल्यासारखा खेळला होता. १९५२ मध्ये हेलसिंकीमधल्या खाशाबा जाधवांच्या कांस्यपदकानंतर भारत पहिल्यांदा वैयक्तिक पदक मिळवत होता. आणि ते पदक अत्यंत अभिमानानी आपल्या छातीवर मिरवणारं नाव होतं लिएंडर वेस पेस !

“एका खेळियाने” ह्या लेखमालेसाठी लिहितांना पहिला खेळाडू “आपला” असावा असं वाटत होतं. क्रिकेटव्यतिरिक्त कुठल्याही खेळामध्ये खर्‍या अर्थाने जागतिक स्तरावर आपला ठसा उमटवणारा कोणी खेळाडू हवा. आणि पहिलं नाव मनात आलं अर्थातच लिएंडरचं. हॉकी हा क्रिकेट इतकाच मोजक्या देशांत खेळला जाणारा... बुद्धिबळ हा काही "स्पोर्ट" नाही... आणि इतर खेळांत भारताचं अस्तित्व अगदीच कमी. अश्या परिस्थितीत टेनिससारख्या लोकप्रिय खेळात १-२ नाही, तब्बल २० वर्ष तिरंगा फडकवणारा हा वीर. अटलांटाच्या कांस्यपदकानंतरची ली ची प्रतिक्रिया होती “I can now see my father eye to eye. We both own Olympic medals!”. १९७२ च्या म्युनिक ऑलिंपिक्सच्या कांस्यपदकविजेत्या भारतीय संघात मिडफील्डर म्हणून खेळलेले वेस पेस आणि भारताची एकेकाळची बास्केटबॉल कर्णधार जेनिफर यांचा हा मुलगा अ‍ॅथलीट झाला नसता तरच नवल होतं. १२ वर्षांचा असताना आपल्याकडे मुंज करून गुरुगृही धाडतात तसा पेस घराण्याच्या कुळाचाराप्रमाणे ह्याच्या हातात रॅकेट देऊन ह्याला चेन्नईच्या "ब्रिटानिया अमृतराज टेनिस अ‍ॅकॅडमी"मध्ये धाडण्यात आलं. १७ वर्षांचा असताना त्याने प्रथम १९९० ची विंबल्डन ज्युनिअर चँपियनशिप जिंकली. ५९ मध्ये रामनाथन कृष्णन आणि ७९ मध्ये रमेश कृष्णन यांच्या नंतर हा पराक्रम करणारा तो तिसरा भारतीय ठरला. अमेरिकन ज्युनिअर्स खिताब जिंकून ली ज्युनिअर्स् च्या जागतिक क्रमवारीत अव्वल स्थानावर पोहोचला. १९९१ मध्ये ली "प्रो" झाला... डेव्हिस कप मध्ये रमेश कृष्णनबरोबर दुहेरी सामने खेळू लागला. ९२च्या बार्सिलोना ऑलिंपिक्समध्ये ही जोडी उपांत्यपूर्व फेरीपर्यंत पोचली. तेव्हा भारतीय टेनिसला कृष्णन - अमृतराज चा वारस मिळाला असंच वाटलं.

टेनिस हा खरंतर आपल्या भारतीय जातकुळीचा खेळच नाही. तो खेळावा तर युरोपियन्स, अमेरिकन्स आणि ऑस्ट्रेलियन्सनी. प्रचंड ताकद, अमर्याद दमसास लागणारा हा खेळ. हात-पाय मोडून घ्यायची.. छाती फुटायची कामं ! ती कामं करावी सव्वासहा, साडेसहा फुटी आडव्या अंगाच्या लोकांनी... आपण आपलं क्रिकेट खेळावं, बुद्धिबळाचे डाव मांडावेत, कॅरम चा वर्ल्डकप जिंकावा आणि गणित आणि फिजिक्स ऑलिंपियाडमध्ये पोत्यानी पदकं जिंकावीत. टेनिस, फुटबॉल, अ‍ॅथलेटिक्स वगैरेंच्या वाटेला फारसं जाऊ नये. टेनिसच्या हिशेबात ली ५'१०" म्हणजे बुटकाच! एकेरीत त्यानी मोजून एक एटीपी स्पर्धा जिंकली आहे. केवळ चणच नव्हे तर एकंदरच टेनिसला लागणारी ताकद आणि खरंतर सध्याच्या काळातलं टेनिसचं 'पॉवर' स्वरूप बघून लिएंडरनं दुहेरीवर जास्त लक्ष केंद्रित केलं आणि तो त्याच्या कारकीर्दीचा "टर्निंग पाँईंट" ठरला.

टेनिसमध्ये सिंगल्सचे दिग्गज सहसा डबल्स खेळत नाहीत. अहो साधी गोष्ट आहे.... एका सिंगल्स मॅचमध्ये ३ तास मर मर धावल्यावर डबल्समध्ये जोडीदाराबरोबर नुसतं उभं राहायला तरी दम शिल्लक राहिला पाहिजे ना? हा तुम्ही विल्यम्स भगिनी असलात तर गोष्ट वेगळी ! निवांतपणे ग्रँडस्लॅमचं डबल्स टायटल जिंकतात आणि पुन्हा सिंगल्सच्या फायनल मध्ये बहिणी-बहिणी समोरासमोर उभ्या! आमचा फेडरर बिचारा नाजुक दिसतो दोघींपुढे ! असो... आपण टेनिसपटूंविषयी बोलत होतो. हा तर फक्त हेच कारण नाही.... एकेरी आणि दुहेरीला लागणारे "स्किलसेट्स" देखील बर्‍यापैकी वेगळे असतात. शेवटी individual आणि सांघिक खेळात फरक असायचाच ना? टेनिस दुहेरीत तुमची कोर्ट कव्हर करण्याची क्षमता, जोडीदाराबरोबरचा ताळमेळ, आपली तशीच जोडीदाराचीच नव्हे तर समोरच्या जोडीची सुद्धा बलस्थानं आणि कमकुवत जागा समजून योग्य "फॉर्मेशन" मध्ये खेळणं, समन्वय, जोडीदार चेंडू मारत असताना तुम्ही काय हालचाली करता, योग्य वेळी योग्य जागी असणं... "व्हॉली"चा (टप्पा न पडू देता बॉल मारण्याचा) अचूक अंदाज असणं ह्या सगळ्या गोष्टी अतिमहत्त्वाच्या असतात. आणि पेसनी नेमकी हीच गोष्ट हेरली.

सेबॅस्टियन लॉरोच्या साथीत पेस ९३ च्या यू एस ओपनच्या उपांत्य फेरीत पोचला.... मग ९५ मध्ये केविन उल्येट बरोबर ऑस्ट्रेलियनची उपांत्यपूर्व फेरी गाठली. आणि मग ९६ साली भारतीय टेनिसच्या इतिहासातली सर्वांत शुभंकर गाठ मारली गेली! प्रत्येक स्पर्धेगणिक लिएंडर पेस - महेश भूपति जोडीचा खेळ बहरत होता. भूपतिचा "पॉवर गेम" आणि लिएंडरचा "रिफ्लेक्स गेम" एकमेकांना पूरक होते.

ली - हेश ही जोडी भारताचं नाव प्रत्येक मोठ्या स्पर्धेत रोशन करत होती. प्रत्येक सामन्यागणिक त्यांच्यातलं सामंजस्य वाढत होतं. ९७ मध्ये तर चारपैकी ३ ग्रँडस्लॅम्सच्या उपांत्य फेरीत ली - हेश पोचले. ९८ मध्ये तर त्यांनी कहर केला.... प्रत्येक ग्रँड्स्लॅमची अंतिम फेरी गाठली ! पैकी फ्रेंच आणि विंबल्डन जिंकले देखील ! इतिहासात पहिल्यांदाच मुख्य ग्रँड्स्लॅम्सच्या विजेत्यांमध्ये भारतीय नावं झळकत होती. अप्रतीम ताळमेळ आणि जबरदस्त "स्पिरिट"च्या जोरावर ली-हेश दुहेरीचं मैदान गाजवत होते. जगभरातल्या भारतीयांना फ्लशिंग मेडोज, रोलँ गॅरॉ आणि सेंटर कोर्टवर जायला एक कारण... का संधी - मिळाली ! वुडफर्ड - वुडब्रिज ह्या "वूडीज" बरोबर, बॉब-माइक ह्या ब्रायन बंधूंबरोबर त्यांच्या लढती रंगायला लागल्या. "इंडिया - इंडिया" चा जल्लोष.... भूपतिची जोरदार सर्व्हिस..... पेसचा वेगवान खेळ....... अप्रतीम को-ऑर्डिनेशन...... श्वास रोखून धरायला लावणार्‍या रॅलीज..... हल्ले-प्रतिहल्ले.... नवनवीन "फॉर्मेशन्स" ... मती गुंग करणारे डावपेच..... जीवाच्या आकांतानी प्रत्येक पॉइंटसाठी लढणं.... भूपतिच्या ताकदवान फटक्यानी पॉइंट "सेट-अप" करणं.... आलेल्या रिटर्नवर चित्त्यासारखी झेप घालून आपल्या "व्हॉली"नी पेसनं तो गुण मिळवणं.... "कंमॉssssssssssन" ची आरोळी आणि..............

....... आणि प्रत्येक भारतीय क्रीडा षौकीनाच्या मनात घर करून राहिलेली पेस-भूपतिची "चेस्ट-थंप" !!!!

क्रिकेटशिवाय कुठल्याच खेळात भारतीयांना इतका जल्लोष करण्याची संधी मिळाली नसेल जितकी टेनिस मध्ये! आणि ही संधी देणारा होता लिएंडर पेस. पेसनी दुहेरीत आत्तापर्यंत ज्या ४३ स्पर्धा जिंकल्या आहेत त्यातल्या २३ महेश भूपतिच्या जोडीने. त्याने ११ ग्रँड्स्लॅम्समध्ये पुरुष दुहेरीची अंतिम फेरी गाठली आणि त्यापैकी ६ वेळा विजेतेपद मिळवलं. मिश्र दुहेरीत मार्टिन नवरातिलोवा आणि कॅरा ब्लॅक च्या साथीत प्रत्येकी ४ आणि एकूण १० ग्रंडस्लॅम्समध्ये अंतिम फेरी गाठून ५ वेळा विजेतेपद मिळवलं ! मार्टिनासारख्या दिग्गज खेळाडूबरोबर खेळताना जी एक गोष्ट घडली ती खेळाडू म्हणूनच नाही तर माणूस म्हणून पेसची महानता अधोरेखित करणारी आहे. २००३ मध्ये पेस - मार्टिना जोडीनी फ्रेंच आणि विंबल्डन स्पर्धा जिंकल्या. पण त्यानंतर ब्रेन-ट्यूमरच्या शत्रक्रियेसाठी पेसला अ‍ॅडमिट व्हावं लागलं... पुढे ते neurocysticercosis नावाचं इन्फेक्शन असल्याचं निष्पन्न झालं. पण त्यावर्षी लिएंडरला अमेरिकन ओपनला मुकावं लागलं. मार्टिनापुढे दुसर्‍या कोणा जोडीदाराबरोबर खेळण्याचा मार्ग खुला होताच. पण तिनी सांगितलं "वाट पाहिन पण पेसबरोबरच खेळीन" ! कारण पेस इतरांसारखा नुसता दुहेरीतला जोडीदार नव्हता... तर जिवाला जीव देणारा भरवशाचा सहकारी होता. मार्टिनानी अमेरिकन ओपन खेळायला नकार दिला आणि ती पुढल्या वर्षीच्या ऑस्ट्रेलियन ओपनमध्ये पेसबरोबर खेळली... आणि ह्या अजब जोडीनी उपविजेतेपद मिळवलं !

पेस आणि डेव्हिस कप हे तर एक अशक्य समीकरण. वर म्हटल्याप्रमाणे "पेस देशासाठी खेळतोय" हे एकच कारण त्याला त्याचा खेळ उंचावायला पुरेसं होतं. ३१ मार्च १९९० रोजी झीशान अली बरोबर जपान विरुद्ध पेस पहिल्यांदा डेव्हिस कपचा सामना खेळला. तेव्हापासून आजतागायत अनेक अशक्यप्राय विजय पेसनं मिळवले आहेत. डेव्हिस कपचा सामना म्हटला की वेगळाच पेस लोकांना दिसतो..... प्रतिस्पर्ध्याचं एटीपी क्रमवारीतलं स्थान, त्याचं वय, मिळवलेली विजेतेपदं, त्याची आयुष्यभराची कमाई, उंची, लांबी, रुंदी वजन, मापं... सगळ्या सगळ्या गोष्टी गौण ठरतात ! कारण त्याचा सामना हा फक्त एका टेनिसपटूशी नसतो, तो असतो आयुष्यभर तिरंग्याचा अभिमान आपल्या उरावर अभिमानानं मिरवलेल्या एका झपाटलेल्या देशभक्ताशी ! अतिशयोक्ती वाटत असेल तर गोरान इव्हानिसेविक, हेन्री लेकाँते, अर्नॉड बॉश्च, टिम हेन्मन, ग्रेग रुजेडस्की, अँडी रॉडिक ह्या सबंध कारकीर्द "टॉप २०" मध्ये काढलेल्या लोकांना विचारा ! केवळ आपल्या देशबांधवांच्या आणि सहकार्‍यांच्या पाठिंब्याच्या जोरावर, आपल्या मर्यादित टेनिस कौशल्यानं देखील लिएंडर भल्या-भल्यांना माती चारतो... भल्या भल्यांच्या तोंडाला फेस आणतो डेव्हिस कप मध्ये खेळलेल्या ७० सिंगल्स लढतींपैकी ४८, आणि ४६ डबल्स लढतींपैकी तब्बल ३७ मध्ये विजय असं अचाट रेकॉर्ड लिएंडरचं आहे याचं कारणच त्याची देशासाठी झोकून देऊन खेळण्याची वृत्ती. आज तो ३७ वर्षांचा आहे पण केवळ त्याच दुर्दम्य इच्छाशक्तीच्या जोरावर तो अजूनही भारताचा ध्वज त्याच्या समर्थ खांद्यांवर पेलतोय. मध्ये सहकार्‍यांबरोबर बेबनावाचे प्रकार घडले ते ह्या प्रेरणादायी कारकीर्दीला नजर लागू नये म्हणून .

लिएंडर पेस नावाच्या ह्या एका खेळियाने भारताला टेनिसमध्ये नवी ओळख मिळवून दिली. विचारपूर्वक दुहेरी खेळून आपल्या शारीरिक मर्यादांमध्ये सुद्धा आपण आंतरराष्ट्रीय स्तरावर सतत यशस्वी ठरू शकतो हे सिद्ध करून दाखवलं. एटीपी टूर वर अनेक स्पर्धा जिंकून देखील ऑलिंपिक्स अथवा एशियन गेम्सच्या वेळी इतर भारतीय खेळाडूंना जोरजोरात टाळ्या वाजवून, घोषणा देऊन प्रोत्साहन देणारा पेस म्हणूनच भारतीय क्रीडाषौकिनाच्या मनात अढळ स्थान प्राप्त करून जातो ! भारताचं प्रतिनिधित्त्व करताना "मी देशासाठी खेळतो आहे" ही एकच भावना त्याला त्याच्या मर्यादा ओलांडून out of his skins खेळायला प्रेरित करते. नुसते तिरंगा हातात असतानांचे त्याचे हे फोटो पहा !

भारताचं प्रतिनिधित्त्व करण्याचा अभिमान, आपण देशाला एक विजय मिळवून दिला ह्याचा आनंद, आपल्यामुळे आपल्या देशवासीयांना आनंद झाला आहे ह्याचं समाधान त्याच्या चेहर्‍यावरून ओसंडत असतं. कुठलाही खेळ खेळण्यासाठी भले जगातलं सर्वोत्तम कौशल्य नसलं तरी बेहेत्तर पण आमच्या लिएंडरसारखी जिगर हवी ! असे ११ लिएंडर मिळाले ना तर आपण केवळ त्यांच्या देशभक्तीच्या आणि इच्छाशक्तीच्या जोरावर फुटबॉलचा वर्ल्डकप देखील जिंकून. मला तर वाटतं की भारतीय क्रिकेट संघात १३वा खेळाडू म्हणून लिएंडरला प्रत्येक दौर्‍यावर घ्यावं.... भारतासाठी खेळणं काय असतं हे बाकीच्यांना त्याच्याकडे बघून समजेल !

एका खेळियाने - पह्यलं नमन

१०
२०
३०
४०
५०
६०
७०
८०
९०
१००
रेडिक्का??????????

भिंतीकडे, झाडाच्या बुंध्याकडे तोंड करून, दोन्ही हातांचे तळवे चेहर्‍यावर ठेऊन आपण सगळ्यांनीच ही गिनती केलेली आहे! "आंड्या इष्टॉप"... "गड्या गड्या माझं राज्य वाचव".... "रडीचा डाव खडी"(किंवा असंच काहीतरी) ही वाक्यं लहानपणी (किंवा मोठेपणीदेखील) उच्चारली नसतील असा कोणी सापडेल का? सगळ्यांनी नक्की खेळलेला हा बहुधा सर्वांत कॉमन खेळ - लपाछपि म्हणा, लपंडाव म्हणा किंवा अजून काही म्हणा. खेळ ह्या प्रकाराशी बहुतेकांची ओळख लपंडाव, रुमाल-पाणी, लंडन-लंडन, आप्पारप्पी, लगोरी असल्याच प्रकारांनी होते. आणि मग "अर्धं लिंबू अस्से" - "भिंतीवर डायरेक्ट बॉल लागला तर आउट" - "त्या उंबर्‍याच्या पलिकडे गेला की टू डी" वगैरे नियम घालून खेळणं सुरू होतं. जसजसे आपण मोठे होत जातो तसतसं खेळांतली क्लिष्टता वाढत जाते... नियम वाढतात, विविध साधनं उपयोगात आणली जातात. आपल्या लंगडी, खो-खो, कबड्डी सारख्या "फ्री-हँड" खेळांपासून, क्रिकेटसारख्या क्लिष्ट, बरीच साधनं लागणार्‍या खेळापर्यंत आपण सगळेच खूप खेळ खेळतो. खेळ खेळायची पद्धत, त्याचे नियम वेगवेगळे असतात पण एक नियम अगदी लपंडावापासून ते स्नूकरपर्यंत invariably लागू असतो तो म्हणजे - "चिडीची बात नस्से"! जे काही खेळताय ते तुम्ही चांगल्या मनाने, नैतिकता जपून, आपल्या सहकार्‍यांबद्दलच नव्हे तर स्पर्धकांबद्दलही आदर बाळगून, प्रामाणिकपणे खेळायचं ! विजयाइतकाच पराभवदेखील खुलेपणाने स्वीकारायचा. आणि पुढच्या वेळी विजय मिळवण्यासाठी पुन्हा कष्ट करायचे, प्रयत्न करायचे ! आणि ह्या सगळ्या गुणांच्या समुच्चयाला आम्ही म्हणतो "खिलाडू वृत्ती" "sportsman spirit". अहो खेळ ह्या गोष्टीची व्याख्याच मुळी केली जाते ती - An organised, competitive and skilful physical activity requiring commitment and fair play अशी. बघा... शिस्तही आली, स्पर्धाही आली, कौशल्यही आलं, झोकून देणंही आलं आणि सर्वांत महत्त्वाचं म्हणजे प्रामाणिकपणा आला. मग मला सांगा, "खेळाडू" ह्या संज्ञेस पात्र ठरलेला कोणीही एक आदर्श व्यक्ती, नागरिक असला तर आश्चर्य ते काय?

Sport builds character म्हणतात ते उगाच नाही. लहानपणापासून कोणी कुठलाही खेळ (विशेषतः सांघिक) नियमित खेळत असेल तर त्याच्या व्यक्तिमत्त्वाला अनेक पैलू पडत जातात. कारण खेळ शिकणं म्हणजे फक्त त्या खेळात सरस ठरण्यासाठी लागणारी कौशल्य, तंत्र आत्मसात करणं नाही तर अजूनही खूप काही असतं. म्हणूनच खेळ हा केवळ शारीरिकदृष्ट्या सक्षमच नाही तर एक "सुसंस्कृत" नागरिक घडवतो. विश्वनाथन आनंद टोपालोवला हरवलं म्हणून त्याच्या बुद्धीचे वाभाडे काढत नाही..... मायकेल हसी त्याच्या ओपनर्सना "फेकल्यात ना विकेट.. आता बसा बोंबलत.. मी नाही खेळणार" असं म्हणत नाही... "तिज्यायला हा फेडरर लई उडून र्‍हायलाय...तंगडं मोडायला पायजे *%$चं" असा विचार नदाल करत नाही.... किंवा "तुमच्या डबक्याचं पाणी फारच गार आहे ब्वॉ... नीट पोहता येत नाही इथे" असं फेल्प्स म्हणाल्याचंही ऐकिवात नाही. खरा खेळाडू citius - altius - fortius, faster - higher - stronger ह्या एकाच ध्यासानी आपल्या खेळाडू धर्माचं पालन करत असतो.

Winning isn't everything; it's the only thing असं मानणार्‍या जीवतोड स्पर्धेच्या जगात सुद्धा आपल्या प्रतिस्पर्ध्याच्या खेळाचं कौतुक केलं जातं, मुष्टियुद्धाच्या लढतीनंतरही एकमेकांना अलिंगन दिलं जातं आणि धक्कबुक्कीत खाली पडलेल्या प्रतिस्पर्ध्याला उठून उभं राहाण्यासाठी मदतीचा हात पुढे केला जातो. एकंदरच खेळ आणि खेळाडू ही आपल्या आयुष्यातली एक खूप पॉझिटिव्ह, खूप सकारात्मक, आनंद, उत्साह, उमेद देणारी गोष्ट आहे. खेळातलं कौशल्य आपल्या आयुष्यातल्या इतरही गोष्टींत दिसून येतं, खेळानी दिलेला आत्मविश्वास आपल्या प्रत्येक कामात दिसतो. कधी विचार केलात? ऑलिंपिक्सच्या उद्घाटनाच्या वेळी वेगवेगळ्या देशांच्या खेळाडूंच्या देहबोलीत किती फरक असतो! काही अगदी छोटे, पदक मिळायची जरादेखील आशा नसलेले 'सिएरा लिओन', होंडुरास वगैरे देशांचे खेळाडू "आपण इथपर्यंत पोहोचलोय" हा आनंद लपवू शकत नाहीत तर अमेरिका, चीन, जर्मनी, ऑस्ट्रेलियासारख्या देशांचे खेळाडू "आम्ही आलो आहोत ते जिंकण्यासाठीच" अश्या आत्मविश्वासात चालत असतात ! पण खेळ हीच एक अशी चीज आहे जी ह्या सगळ्यांना एका ध्येयासाठी, एका भावनेसाठी एकत्र आणते citius - altius - fortius ! आज युनायटेड नेशन्सचे १९२ सदस्य देश आहेत... इंटरनॅशनल ऑलिंपिक कमिटीचे २०५....तर "फिफा"चे २०८ ! भौगोलिक, सामाजिक, आर्थिक, राजकीय.... कुठलीच बंधनं नसणार्‍या खेळांचं महत्त्व म्हणूनच अनन्यसाधारण आहे.

वेगवेगळ्या खेळांनी आपल्याला मानवाच्या शारिरिक क्षमतेला आणि कौशल्यालाच नाही तर खिलाडू वृत्तीला आणि सचोटीला नवीन परिमाण देणारे खेळाडू दिले. अगदी ४ मिनिटांच्या आत एक मैल धावण्याचा पराक्रम पहिल्यांदा करणार्‍या रॉजर बॅनिस्टरपासून ते चेल्सीसाठी जिवाचं रान करणार्‍या दिदिएर ड्रॉग्बापर्यंत.... कर्करोगाशी यशस्वी झुंज देऊन टूर दि फ्रान्स जिंकणार्‍या लान्स आर्मस्ट्राँगपासून ते "ड्रॅगफ्लिकचा बादशहा" सोहेल अब्बासपर्यंत.... मार्गरेट कोर्टपासून ते आमची बॅडमिंटनची राजकन्या साईना नेहवालपर्यंत ! ह्या सर्वच खेळाडूंनी आपल्या खेळानं आमच्यावर अशी काही मोहिनी घातली की "दुनिया देखती रह गयी". आपल्या कौशल्याने, आपल्या खेळाने आलम दुनियेला मंत्रमुग्ध करणारे हे खेळियेच. अश्याच काही महान खेळाडू आणि त्यांच्या खेळाचा, कारकीर्दीचा धावता आढावा घेऊया "एका खेळियाने" ह्या मालिकेत ! लवकरच.......

जे पी

एका खेळियाने - जेसी जैसा कोई नहीं !

कुठल्याही खेळामध्ये "प्रतिनिधित्त्व करणे" ह्या गोष्टीला खूप खूप महत्त्व असतं. तुम्ही नुसतं "स्वान्त सुखाय" न खेळता स्पर्धात्मक पातळीवर तो खेळ खेळला आहात, तुमच्या स्वतःच्या कौशल्याला, ताकदीला तोडीच्या प्रतिस्पर्ध्याशी आजमावून पाहिलं आहे हेच खूप मोठं यश मानता येईल. अगदी शाळा - कॉलेज - विद्यापीठाकडून, जिल्हा, विभाग किंवा राज्याचं प्रतिनिधित्त्व करायला मिळणं ही खरोखरंच अभिमानास्पद गोष्ट असते. काही मोजक्याच भाग्यवंतांना त्यांच्या देशाचं प्रतिनिधित्त्व करण्याच सौभाग्य लाभतं. क्रिकेटमध्ये "एशिया वि. आफ्रिका" वगैरे आंतर खंडीय सामने देखील झाले. पण जर कोण्या एका खेळाडूनं कुठल्या स्पर्धेत उभ्या मानवतेचं प्रतिनिधित्त्व केलं असेल तर तुम्ही त्याला काय म्हणाल? जर त्याला असं सांगण्यात आलं की "बाबा रे, ह्या एका स्पर्धेत मानवाचं, मानवीय संस्कृतीचं प्रतिनिधित्त्व करायची जबाबदारी तुझी आहे - you are competing for the mankind. तुझ्यावर जबाबदारी आहे मानवतेच्या शत्रुंना ओरडून सांगण्याची की सगळे मानव एक आहेत... जाती, देश, वंश, वर्ण, लिंग ह्यावरून तुम्ही करत असलेला भेदभाव हे निव्वळ थोतांड आहे. कुठलाही वर्ण, वंश, जात ही दुसर्‍यापेक्षा श्रेष्ठ - कनिष्ठ असू शकत नाही. तुला अशी कामगिरी करून दाखवायची आहे की सर्वांचा मानवता ह्या एकाच धर्मावरचा विश्वास अजून दृढ झाला पाहिजे!" तर?? काय म्हणाल अश्या माणसाला???? प्रेषित?????

उगाच विशेषणं शोधत नको बसायला. आपण त्याला म्हणू - जेम्स क्लीव्हलँड ओवेन्स !

जेम्स क्लीव्हलँड ओवेन्स - अलाबामातल्या हेन्री आणि एमा ओवेन्स ह्या शेतमजूर दांपत्याचा मुलगा आणि एका गुलामाचा नातू. जन्म १२ सप्टेंबर १९१३. हेन्री आणि एमाच्या ११ मुलांपैकी जेम्स ७ वा. अशक्त, सतत खोकणारं, किरटं पोर. ब्राँकायटिस आणि न्युमोनिया तर पाचवीला पुजलेले. घरी अठराविश्वे दारिद्र्य. दोन वेळेचं खायला मिळायची जिथे भ्रांत तिथे अंगावर कापड आणि डोक्यावर छप्पर कुठून येणार? वयाच्या सातव्या वर्षी जेम्स कपाशीच्या शेतात गोणी उचलायच्या कामावर लागला. दिवसात जवळपास १०० पौंड कपाशीची पाठीवरून ने-आण करावी लागे. आजचं मरण उद्यावर ढकलायला ओवेन्स कुटंबीय ओकविल होऊन उत्तरेला ओहायो राज्यात क्लीव्हलंडला आले तेव्हा जेम्स ९ वर्षांचा होता. क्लीव्हलंडमधल्या शिक्षिकेनी नाव विचारलं... जेम्स त्याच्या सदर्नर अ‍ॅक्सेंटमध्ये बरळला "जे.सी. ओवेन्स (जेम्स क्लीव्हलंड ओवेन्स)". त्या शिक्षिकेला काही ते नीट ऐकू आलं नाही. तिनी लिहून घेतलं जेसी (Jesse) ओवेन्स. आणि पुढे जन्मभर हेच नाव जेम्सला चिकटलं. जेम्स ओवेन्सचा झाला जेसी ओवेन्स !

घाणेरीच्या रोपट्यासारखा कोणीही पाणी न घालता जेसी वाढत होता. नशीब एकच की आता मजुरीबरोबर शाळाही चालू होती. जेसी विशेष हुशार विद्यार्थी नव्हता पण सर्वांत वेगवान नक्कीच होता. फेअरमाउंट ज्युनियर हायस्कूल मध्ये चार्ल्स रायली नावाच्या क्रीडाप्रशिक्षकानी जेसीमधले गुण हेरले आणि त्याला शाळेच्या track and field संघात जागा मिळाली. १९३३ मध्ये ईस्ट टेक्निकल हायस्कूलकडून खेळताना त्याने १०० आणि २२० यार्ड धावण्यात आणि लांब उडीत (तेव्हा त्याला बोर्ड जंप म्हणत) शालेय राष्ट्रीय विक्रम नोंदवले. आणि इथून जेसीची कारकीर्द बहरायला लागली. ओहायोच्या (buckeye state) मधून आलेला जेसी buckeye bullet म्हणून ओळखला जाऊ लागला. शाळेची फी भरायला आणि पोटाची सोय करायला लायब्ररीत काम करणे, गॅसस्टेशनवर काम करणे, कपडे धुवून देणे, कोणाची फुटकळ कामे करणे चालू होतंच. पण खरी धमाल तर पुढे होती. १९३५ मध्ये उत्तर अमेरिकेतल्या "बिग टेन" राज्यांच्या मिशिगनमधल्या स्पर्धांच्या २ आठवडे आधी मित्रांशी मस्ती करताना जेसीची पाठ दुखावली होती. २५ मे १९३५ च्या त्या स्पर्धेच्या दुपारी तर जेसीला वाकवत देखील नव्हतं. पण कसं कोणास ठाऊक, वॉर्म अप करताना त्याला बरं वाटू लागलं. आणि दुपारी ३:१५ ते ४:०० ह्या वेळात जे काही घडलं ते एका शब्दात सांगायचं म्हणजे "इतिहास."

दु. ३:१५ वा - जेसीनी १०० यार्ड (९१ मीटर्स्)ची रेस ९.४ सेकंद वेळ नोंदवून जिंकली - विश्वविक्रमाशी बरोबरी!

दु. ३:२२ वा - त्याच्या एकमेव लांब उडीत त्यानी २६ फूट सव्वाआठ इंच लांब उडी मारली - नवीन विश्वविक्रम जो पुढे २५ वर्ष अबाधित होता!

दु. ३:३४ वा - २२० यार्ड शर्यतीत जेसीची वेळ होती २०.३ सेकंद - नवीन विश्वविक्रम !

दु. ४:०० वा - २२० यार्ड "लो हर्डल्स" शर्यत विजेता - वेळ २२.३ सेकंद - नवीन विश्वविक्रम ! २३ सेकंदांच्या आत ती शर्यत पूर्ण करणारा पहिला खेळाडू

अवघ्या ४५ मिनिटांत जेसीनी ३ नवीन विश्वविक्रम प्रस्थापित केले होते तर एका विश्वविक्रमाशी बरोबरी केली होती ! अ‍ॅथलेटिक्सच्याच नव्हे तर इतर कोणत्याही खेळाच्या इतिहासात कोण्या एका खेळियाने असा पराक्रम केलेला नव्हता आणि आजतागायत कोणी असा पराक्रम करू शकलेलं नाही. शब्दशः न भूतो न भविष्यति !

पण ह्याही पेक्षा मोठा आणि महत्त्वाचा पराक्रम अजून जेसीची वाट बघत होता. १९३६ चं बर्लिन ऑलिंपिक्स हे म्हणजे नाझी विरुद्ध इतर असं अघोषित युद्धच होतं. आर्यन वंशाच्या श्रेष्ठत्त्वाच्या, आणि फॅसिस्ट विचारांनी हिटलर पिसाटला होता. नाझी जर्मनीचं वर्चस्व सिद्ध करण्यासाठी जमीन-आस्मान एक करण्याची त्याची तयारी होती. "काळ्या बांड्गुळांना" संघात स्थान दिल्याबद्दल जर्मनीत अमेरिकेची टर उडवली जात होती. एका जर्मन अधिकार्‍यानं ओवेन्स आणि इतर निग्रो अ‍ॅथलिट्स सारख्या non-humans ना खेळायची परवानगी दिल्याबद्दल तक्रार केली होती. जागोजागी काळ्या स्वस्तिकाचं चिन्ह असलेले लालभडक झेंडे फडकत होते. खाकी गणवेषातले Storm Troopers (जर्मन सैनिक) ठायी ठायी नाझी सॅल्युट करताना दिसत होते. नाझी राष्ट्रगीत "Deutschland Uber Alles" चे सूर उरात धडकी भरवत होते. नाझी सुप्रीमसी सिद्ध करायला हिटलर पेटून उठला होता. ऑलिंपिक्स हे "खेळ" न राहता धर्मांध शक्ती आणि मानवता ह्यांच्यातलं द्वंद्व बनले होते. पण जर्मन सरकार जरी नाझीझमचा डंका पिटत असलं तरी ३ ऑगस्ट १९३६ रोजी बर्लिनच्या ऑलिंपिक स्टेडियममध्ये जमलेली १ लाख दहा हजार प्रेक्षक आपला देश, धर्म, वंश, वर्ण.. सगळं विसरून त्यांच्या लाडक्या खेळाडूला पाठिंबा देत होते "येस्सी... येस्सी....येस्सी....येस्सी!"

३ ऑगस्टला जेसीनी १०० मीटर्सची शर्यत १०.३ सेकंदांत जिंकली. दुसरा आला तो त्याचा (कृष्णवर्णीय) देशबांधव राल्फ मेटाकाल्फ. नाझी वर्चस्वाच्या हिटलरच्या दंभावर पहिला आघात झाला !

४ ऑगस्टला लांब उडीच्या स्पर्धेत जेसीचे पहिले २ प्रयत्न "फाऊल" ठरले होते. अजून एक फाऊल आणि जेसी स्पर्धेबाहेर जाणार होता. जेसी स्वतः त्या वेळेबद्दल सांगतो "I fought, I fought harder . . . but one cell at a time, panic crept into my body, taking me over." विमनस्क स्थितीत जेसी बसलेला असताना त्याला खांद्यावर कोणाचातरी हात जाणवला. त्यानी वर पाहिलं. एक निळ्या डोळ्यांचा, सोनेरी केसांचा तरूण त्याच्याकडे सस्मित बघत होता. त्या तरुणाने हात पुढे केला आणि म्हणाला "मी जर्मनीचा लुझ लाँग. टेन्शन घेऊ नकोस. फायनल्स साठी ७.१५ मीटर्स गाठणं तुला मुश्किल नाही. तू बोर्डच्या थोडं मागून उडी मार... निवांत क्वालिफाय होशील. काळजी नको करूस." कल्पना करा... लाँग जेसीचा सर्वात कडवा प्रतिस्पर्धी होता.... नाझी जर्मनीचा लांब उडीतल्या सुवर्णपदकाचा सर्वांत प्रमुख दावेदार होता... त्यानं "काळ्या" ओवेन्सला हरवून सुवर्णपदक जिंकावं अशी खुद्द फ्युररची इच्छा होती. पण लाँग शेवटी हाडाचा खेळाडू होता ! आपल्या सर्वांत धोकादायक प्रतिस्पर्ध्याला धीराचे चार शब्द ऐकवायला, त्याला मदत करायला, त्याला सल्ला द्यायला .. आणि ते ही साक्षात फ्युरर समोर बसलेला असताना... हजारो लोकांच्या साक्षीनं.. पुढे यायला तो कचरला नाही. हिटलरचा वांशिक वर्चस्वाचे बुरूज एका खेळाडूनं उध्वस्त केले. धर्म, जात, पंथ, वंश, वर्ण, देश.. सगळ्या सगळ्या सीमा मिटून गेल्या. लाँग आणि ओवेन्स आणि इतर हजारो - लाखोंचा धर्म citius altius fortius, वांशिक श्रेष्ठत्त्वाच्या फुटकळ कल्पनांच्या चिधड्या उडवत होता.

लाँगच्या सल्ल्याप्रमाणे ओवेन्सनी पुढची उडी चांगली ४ इंच मागून घेतली आणि अंतिम फेरीसाठी पात्र ठरला. अंतिम फेरीतल्या पाचव्या प्रयत्नानंतर जेसी आणि लाँग संयुक्तपणे पहिल्या स्थानावर होते. पण नंतरच्या दोन प्रयत्नांत आपली कामगिरी उंचावत जेसीनी सुवर्णपदक पटकावलं तेव्हा त्याचं अभिनंदन करायला प्रथम धावला तो रौप्यपदकविजेता लाँग ! लाँगबद्दल जेसी म्हणतो "You can melt down all the medals and cups I have and they wouldn't be a plating on the 24-karat friendship I felt for Luz Long at that moment. Hitler must have gone crazy watching us embrace". लाँग दुसर्‍या महायुद्धात मरण पावला पण ओवेन्स त्याच्या कुटुंबीयांच्या कायम संपर्कात राहिला.

५ ऑगस्टला - दुसर्‍या दिवशी जेसीनी २०० मीटर्स शर्यत २०.७ सेकंदांचा नवीन ऑलिंपिक विक्रम प्रस्थापित करून जिंकली. नंतर मार्टी ग्लिकमन आणि सॅम स्टोलर ह्या ज्यू खेळाडूंना अचानक "काढून टाकल्यामुळे" ओवेन आणि मेटकाल्फला ४ बाय १०० मीटर्स रिले शर्यतीत भाग घेण्याची संधी मिळाली आणि जेसीनी आपलं चौथं सुवर्णपदक जिंकलं. जेसी परत आला आणि त्याच्या स्वागत एका बोर्डनी झालं ज्यावर लिहीलं होत Owens 4 - Hitler 0.

पुढे दुसर्‍या महायुद्धामुळे ३६ ची स्पर्धा जेसीची पहिली आणि शेवटची ऑलिंपिक स्पर्धा ठरली. इतकंच नाही तर त्याची कारकीर्द महायुद्धामुळे संपुष्टात आली. दुर्विलास पहा, जेसी परत आला तेव्हा अमेरिकेत त्याचं कौतुक झालं, लोकं त्याच्याशी हात मिळवायचे, त्याच्या पाठीवर कौतुकाची थाप मारायचे, त्याला मिठी मारायचे... पण कोणी त्याला नोकरी देऊ केली नाही. "When I came back to my native country, after all the stories about Hitler, I couldn't ride in the front of the bus, I had to go to the back door. I couldn't live where I wanted. I wasn't invited to shake hands with Hitler, but I wasn't invited to the White House to shake hands with the President, either." ४ ऑलिंपिक सुवर्णपदकांचा मानकरी आपलं आणि आपल्या कुटुंबाचं पोट भरण्यासाठी घोड्यांशी, कुत्र्यांशी शर्यती लावायचा. नंतर जेसीनी दिवाळखोरीचा अर्ज केला. तो मंजूर झाला आणि जेसी अमेरिकन सरकार साठी सदिच्छा दूत (goodwill ambassador) झाला. आपल्या प्रेरक भाषणांतून कष्ट, प्रामाणिकपणा, जिद्द आणि चिकाटीचं महत्त्व सांगत राहिला ते १९८० साली त्याचं निधन होईपर्यन्त.

लहानपणी वीणा गवाणकरांचं "एक होता कार्व्हर" शेकडो वेळा अधाशासारखं वाचलं होतं. जेसी आणि जॉर्ज वॉशिंग्टन कार्व्हर मधलं साम्य म्हणजे दोघेही कधीच कोणाविरुद्ध "लढले" नाहीत. त्यांच्या वागण्यात, इतका अन्याय सहन करूनही, यत्किंचितही कटुता नव्हती. कोणाही बद्दल आकस, चीड नव्हती. म्हणूनच जेसी सच्चा "खेळाडू" होता. जेसी गेला तेव्हा राष्ट्राध्यक्ष जिमी कार्टर त्याच्याबद्दल म्हणाले "Perhaps no athlete better symbolized the human struggle against tyranny, poverty and racial bigotry". पण जेसी स्वतः म्हणायचा "मी बर्लिनला कोणाला हरवायला गेलो नव्हतो. माझी कोणाशीही स्पर्धा नव्हती. ऑलिंपिक्समध्ये तुम्ही कोणाला पराभूत करायला जात नाही, तुम्ही जाता तुमची सर्वोत्तम कामगिरी करायला. मला जर कोणाचा पराभव करायचा असेलच तर तो स्वतःचा."

असा होता जेसी. सगळी बंधनं लंघून केवळ एक अ‍ॅथलीट म्हणून, एक खेळाडू म्हणून काळाच्या दगडावर आपलं नाव कायमचं कोरून जाणारा. म्हणूनच आजही 'सर्वोत्कृष्ट ऑलिंपियन कोण?' असा प्रश्न जेव्हा विचारला जातो तेव्हा सर्वांचं एकच उत्तर असतं "जेम्स क्लीव्हलंड ओवेन्स"

आमच्या तेंडल्याचा वाढदिवस !

सच्या भावड्या तुझा वाढदिवस आला..... आमच्या साठी २४ एप्रिल हा "सचिन दिवस" ! खोटं नाही सांगत - ह्या दिवशी आम्ही घरी गोडधोड करतो.... तू खेळत नसलास तर तुझ्या खेळींची चित्रफीत बघतो. आणि आम्ही गेल्या वर्षभरात काय काय बरोबर - चूक केलं त्याचा हिशोब मांडून तुझ्यासारखं काहीतरी (आमच्या लायकीनीच रे!) करायचा संकल्प करतो. ह्या वर्षी तर खूप मोठं सेलेब्रेशन होणार ! आयपीएल मध्ये ज्या पद्धतीनी मुंबईचा संघ हाताळलायस, जसा काय खेळलायस... आणि हो की रे ! लेका २०० मारल्यास ..... तुझ्या टीकाकारांना आता कायमचं गप्प केलंस (तुला त्यांचं काही वाटत नाही पण आम्हाला वाटतं ना?)! We have a lot of reasons to celebrate.

जबर्‍या रे ! तसं न्यूझीलंडमधल्या तुझ्या १६३ आणि ऑस्ट्रेलियाविरुद्धच्या हैदराबादमधल्या १७५ बघितल्यावर हे कधीतरी होणारच ह्याची खात्रीच होती. पण लेका २०० वॉज म्हणजे जस्ट टू (हंड्रेड) मच! तू तिकडे पॉईंटला बॉल ढकललास आणि आम्ही इथे हापिसात बेहोष झालो ! आमची "मॅनेजेरियल पोझिशन".... तिशीचं वय..... झाटभर 'कर्तृत्त्व'....."प्ले ग्रुप" मध्ये जाणारा पोरगा... किंचित सुटलेलं पोट.....वार्षिक सात आकडी पगार.... सगळ्या सगळ्या गोष्टी विसरलो.... दोन हातांची चार बोटं तोंडात घातली आणि जोरदार शिट्टीनी आख्खं फ्लोर हालवून टाकलं बघ! सsssssssssचिन ....सssssssssचिन म्हणून नाचताना माझा धक्का लागून आमच्या पन्नाशीच्या व्हीपीचा चष्मा उडाला (अर्थात तो तरी कुठे शुद्धीत होता म्हणा) ! काय केलंस रे मित्रा ! अजून एक एव्हरेस्ट सर केलंस. तूच एकटा आहेस जो आम्हाला असं नाचवतोस.. खुषीनी बेहोष करतोस ! एरवी काय ममता बॅनर्जीनी ७५ पैशांनी तिकीट स्वस्त केलं म्हणून नाचायचं.. की कतरीना कैफनी "भूमिकेची गरज असेल तरच अंगप्रदर्शन / चुंबनदृश्य करीन" असं आश्वासन दिलं म्हणून नाचायचं? असो !

तू डब्बल टाकलीस आणि तेव्हाच म्हटलं 'अब्बी तेंडल्यापे लिखना मंगताय'... मस्त बडवायजरचा एक गारेगार कॅन घेऊन बसलो.... शिवराज पाटलांची "१० जनपथ" बद्दल जितकी आहे त्यापेक्षाही जास्त भक्ती अंगात आणली.... म्हटलं आपल्या हातून आज "सच्यालीलामृत" लिहून होतंय ! पण कसलं काय रे ! तुझ्याबद्दल लिहायचं तर नवीन विशेषणं कुठून खणून काढायची बाबा? असं काय लिहायचं राहिलंय तुझ्याबद्दल? तुझ्या खेळाबद्दल लिहीणार्‍यांची शब्दसंपदा आटून सुद्धा कैक वर्षं लोटली. त्यामुळे तो विषयच संपला. म्हटलं आपला सच्या कसा "ऑल टाईम ग्रेट" खेळाडू आहे... जेसी ओवेन्स, पेले, मॅराडोना, ब्रॅडमन, जिम थॉर्प, नादिया कोमानेसी, मार्टिना नवरातिलोवा, महंमद अली, फेडरर, शूमाकर, मायकेल फेल्प्स ह्यांच्या तोडीचा सर्वोत्कृष्ट "अॅथलीट" कसा आहे.. वगैरे वगैरे लिहावं ! बघ ना... ब्रॅडमन, नादिया, मार्टिना, फेडरर, फेल्प्स ह्यांचे आकडेच डोळे दिपवणारे आहेत - जेसी ओवेन्स आणि महंमद अलीची कहाणीच प्रेरणा देणारी - पेले आणि मॅराडोनाचं देवत्त्व निर्विवादच. पण पुन्हा तेच... किं यत्र समुच्चयम? एकवीस (and counting) वर्षांचं आंतरराष्ट्रीय करियर..... ते डोळे फिरवणारे आकडे... तुझ्या अचीव्हमेंट्स.... ती लोकप्रियता.... एक अब्ज खुळ्या लोकांच्या अपेक्षा.... ते "डेमिगॉड स्टेटस"..... स्वतःचेच विक्रम पुनःपुन्हा मोडीत काढण्याची तुझी न शमणारी तहान.... आणि सर्वांत महत्त्वाचं म्हणजे - एका अबोल, बुजर्‍या "मला फक्त चांगलं क्रिकेट खेळायचंय" म्हणणार्‍या चमकणार्‍या डोळ्यांच्या १४ वर्षीय मुलापासून ते २३ वर्षांच्या अति यशस्वी कारकीर्दीनंतरच्या एका अबोल, बुजर्‍या "मला फक्त चांगलं क्रिकेट खेळायचंय" म्हणणार्‍या चमकणार्‍या डोळ्यांच्या क्रिकेटच्या सम्राटापर्यंतचा तुझा प्रवास ह्यांपैकी किती लोकांनी केला असेल रे? तेव्हा तो नादही सोडून दिला. आणि शब्दांच्या शोधातच दोन महिने उलटून गेले. म्हटलं तुझ्या वाढदिवसाच्या निमित्तानं तरी तू आमच्यासाठी काय आहेस ते तुला सांगावं.

एव्हाना हे ही लक्षात आलं होतं की तू इतर खेळाडूच नाही तर मर्त्य मानवांच्या तुलनेच्या पलिकडे पोचला आहेस. उगाच नसता आटापिटा करण्यात अर्थ नाही. मग म्हटलं त्यापेक्षा ह्या लेखाला थोडा वेगळा टच द्यावा. तुझी तुलना अर्जुनाशी वगैरे करावी.... अजिंक्य, महाबाहू, महाधनुर्धारी पार्थाशी. तुमचा पराक्रम, दिग्विजय, विजिगीषु वृत्ती वगैरे वगैरे. पण तिथेही गोची झालीच. तुला कुठे त्याच्यासारखे भर युद्धात प्रश्न पडतात? मैदानात असो वा मैदानाबाहेर - तुझे विचार नेहेमीच अचल अटल असतात. आजपर्यंत तुला "हाफकॉक" खेळताना बघितलेलं नाही. अमुक फटका मारावा की नको.. धावू की नको अशी द्विधा तुझी कधी होतच नाही गड्या. आणि ऑन अ लायटर नोट... अर्जुन म्हणजे द्रौपदी, उलूपी, चित्रांगदा असताना सुभद्रेच्या पाठीमागे लागणारा... आणि तू म्हणजे बीबीसीवरच्या मुलाखतकाराने "who is the woman of your dreams?" असं विचारल्यावर दुसर्‍या क्षणी "माय वाईफ" असं उत्तर देणारा ! तुमची काय कंपॅरिझन करणार कप्पाळ??? शेवटी म्हटलं मरूदे.. जे मनात येईल ते ते टंकावं अन काय होतंय ते पाहावं. आता पुन्हा काय वेगळं लिहायचं हे सुचेपर्यंत लिहायला घ्यायचं नाही. पण हा विचार टिकला असता तर आज हे लिहायला बसलो असतो का?

अरे हो.. तुला एकदम "अरे तुरे" करतोय... पण आपण आईला अन देवाला "अहो जाहो" करतो का? गेली २०-२२ वर्षं तू आमच्या आयुष्यात जो काही राडा घातलायस ना... काही विचारायची सोय नाही. देवाचे थोर उपकार की त्यानी क्रिकेटवेड्या भारतात जन्म दिला आणि तो ही अश्या काळात जेव्हा साक्षात तू क्रिकेट खेळलास. लहानपणी कधीतरी आईबापानी उन्हाळ्याच्या सुट्टीत कटकट नको म्हणून क्रिकेट शिबिराला घातलं आणि एक प्रेमकहाणीच सुरू झाली रे! तशी माझी क्रिकेट कारकिर्द पण थोडीफार तुझ्यासारखीच बरं का! मी पण १२-१४ वर्षांचा असताना क्लब ऑफ महाराष्ट्रला खेळायचो. आपल्याला "अकरा मारुती कोपर्‍याचा संजय मांजरेकर" म्हणायचे . तू वकारला खेळलास ना तस्साच मी एस.पी. वर इक्बाल सिद्दिकीला खेळलो होतो. दोन बॉल नाकासमोरून सरसरत गेल्यावर मला ब्रह्मांड आठवणे म्हणजे काय ते समजलं होतं. माझ्यातल्या मांजरेकरचा पार मनिंदर सिंग झाला होता. अबे.... फाटली कशी नाही रे तुझी????? १६ वर्षांचा असताना पाकिस्तानात जाऊन इम्रान, वसीम, वकार आणि कादिरला भिडलास? थोबाड रक्तानी रंगलेलं असताना "मैं खेलेगा" म्हणायची हिंमत त्या वयात कुठून आणलीस रे बाबा? आणि वर कादिर सारख्या कलंदराला त्याच्याच आवतानावरून ठेचलंस? काय माती तरी काय म्हणायची तुझी?

आणि तेव्हापासूनच एका मंतरलेल्या प्रवासाला सुरुवात झाली होती. तुझं पाणी थोरामोठ्यांनी जोखलं होतं. "सचिन तेंडूलकर" नावाचा एक पोरगा आंतरराष्ट्रीय क्रिकेटमध्ये आपला ठसा उमटवतोय हाच मोठा कौतुकाचा विषय होता. शास्त्री, प्रभाकर, मांजरेकर, सिद्धू, अझर वगैरेंनी नांगी टाकली तरी माझी ९३ वर्षांची पणजी सुद्धा "तेंडूलकर आहे ना अजून?" म्हणून समाधान मानायची. आणि मग हळू हळू तेंडूलकरवर 'अवलंबून' राहाण्याचे दिवस आले. तू ओपनिंगला येऊन धमाल करायला लागलास आणि आमच्या आशा-अपेक्षा वाढायला लागल्या. "तेंडूलकर आहे ना अजून" हे जणू भारतीय क्रिकेटचं ब्रीदवाक्य होऊन गेलं. तू बाद झालास की स्टेडियम ओस पडायचं तिथे टीव्ही बंद करणार्‍यांची काय कथा? आता विचार करताना कळतं की ह्यामागची आमची भावना एकच होती "विश्वास". आणि सर्वांत महत्त्वाचं म्हणजे तू वर्षानुवर्षं तो विश्वास सार्थ ठरवलायस. त्याचं काय आहे ना सच्या... च्यायला आपल्या देशात एकतर "हीरो" ही संज्ञा कोणालाही फार लवकर चिकटते. एक समाज म्हणून आम्ही कोणाच्याही एक-दोन करिष्म्यांवर हुरळून जातो आणि तो माणूस आमचा "हीरो" बनतो. मग तो कुणी घटका-दोन घटका आमची करमणूक करणारा उगाच काहीतरी श्टायली मारणारा नट वा धादांत खोटी विधानं करून आम्हाला चिथवून आमच्यातच भांडणं लावून स्वतःच्या तुंबड्या भरणारा एरवी फुटक्या कवडीची लायकी नसलेला राजकारणी का असेना. आम्हाला ना प्रेम करायला कोणीतरी हीरो हवा असतो. त्यात पुन्हा आमचा हीरो वेगळा आणि 'त्यांचा' हीरो वेगळा. मग आमच्या ह्या 'हीरोंचे' पाय मातीचे निघतात, आम्ही ज्याला आदर्श मानलं, मनाच्या देव्हार्‍यात ज्याची पूजा बांधली तोच आमचा देव दलदलीत बरबटलेला दिसतो. कधी पैसे खाण्याच्या, कधी घरी शस्त्र लपवण्याच्या, कधी सेक्स स्कँडलच्या तर कधी मॅच फिक्सिंगच्या. अश्या वेळी आम्हा सामान्य नागरिकांच्या आदर्शांचा चक्काचूर होऊन जातो. पण अरे जिथे सकाळी उठल्यावर नळाला पाणी नसल्याने आमच्या चिडचिडीच्या दिवसाची सुरुवात होते आणि रात्री घामाच्या धारा निघत असताना आणि डास चावत असताना दिवे गेले म्हणून तणतणत दिवसाचा शेवट होतो... तिथे आम्ही आमच्या भावनांच्या ह्या भडव्यांना कधी पायदळी तुडवणार रे? मग आमच्या हातात एकच उरतं - दुसरा कोणी हीरो शोधणे.

पण सच्या तू इतकी वर्षं झाली तरी त्या हीरो पदी ध्रुवतार्‍यासारखा अढळ राहिला आहेस. १९८९ ते ९२-९३ पर्यंत तू क्रिकेटचा "युवराज" होतास... १९९६ च्या विश्वचषकानंतर "राजा" झालास.... ९८ मध्ये ऑस्ट्रेलियाविरुद्धच्या पराक्रमानंतर "महाराज" झालास आणि २००० च्या मॅचफिक्सिंग प्रकारानंतर तर आमच्या हृदयाचा "चक्रवर्ती सम्राट" झालास. सीबीआयच्या चौकशीत एका बुकीनी म्हटलं - “ You cannot fix a match until and unless Sachin Tendulkar is out.” आणि खरं सांगतो सच्या... आयुष्यात पहिल्यांदा कोणी सेलेब्रिटी आमच्या विश्वासाला जागल्याचा आनंद आम्हाला दिलास. तुझ्यावरचे संस्कार आणि तुझं "अपब्रिंगिंग" ह्याबद्दल पूर्ण खात्री होतीच रे, पण पैशाच्या मायेनी जिथे भल्याभल्यांना देशद्रोही आणि भ्रष्ट बनताना पाहिलं होतं, तिथे मनात खूप धाकधुक होती. पण आजूबाजूला इतका धुरळा, इतका चिखल उडत असताना तुझ्यावर एक शिंतोडा उडवायची, एक बोट उठवायची कुणाची हिंमतही झाली नाही. आणि आमचा विश्वास दुणावला.

तुझ्याबद्दल लिहितोय खरा पण तुझ्या क्रिकेटबद्दल लिहायचं नाहिये...लायकीच नाही तसं करायची आमची. पंडित भीमसेन जोशींच्या आवाजातली सागराची खोली आम्हाला मोहवून टाकते, त्यांचा धीरगंभीर ललत, रोमांचित करणारी तोडी, आषाढमेघांसारखा धीरगंभीर मल्हार, स्वरांचा दरबार उभा करणारा दरबारी आम्हाला दिसतो, पण एका षड्जावर महिनोंमहिने त्यांनी केलेली अथक मेहनत, प्रत्येक स्वर पक्का करण्यासाठी त्यांनी केलेले कष्ट, तो आवाज मिळवण्यासाठीची त्यांची अविश्रांत तयारी, त्यांची जिद्द, चिकाटी आम्हाला दिसत नाही रे. तसं बापानी पोराला बागेत खेळायला सोडताना हळूच त्याच्या ढुंगणावर हलक्या हातानी मारावं तसा नजाकतीनी मारलेला तुझा स्ट्रेटड्राईव्ह, पृथ्वीतलावर केवळ तूच खेळू शकतोस तसा "राईट हँड ओव्हर लेफ्ट" फ्लिक, कित्येकदा अंगावर काटा आणणारा तुझा पॅडल स्वीप, अपर कट, "ऑन द राईझ" चेंडूला कव्हर्समधून सीमापार धाडतानाची तुझी मूर्तिमंत ग्रेस, चेंडू जेमतेम शॉर्ट पडल्यावरचा तुझा ताकदवान पुल, जिब्राल्टरच्या खडकानी गुण घ्यावा तसा तुझा भक्कम स्टान्स, इतकंच काय - विकेट मिळाल्यावरचा तुझा लहान मुलासारखा निखळ आनंद... आम्हाला हे सगळे अदभुत गुण दिसतात पण त्याच्यामागचे कष्ट आम्ही कुठे बघितले आहेत? तुझं ते दैवी टायमिंग साधण्यासाठी तू केलेली साधना, फील्डिंगमधल्या गॅप्स काढण्यासाठी तू केलेली जीवतोड मेहनत, मॅच टेंपरामेंट विकसित करण्यासाठी उन्हातान्हात तू खेळलेले अगणित सामने, भारतीय संघाची ती निळी टोपी घालण्यासाठी बालपणात तू केलेला त्याग... तुझ्या कष्टांची कल्पना सुद्धा करणं शक्य नाही रे आम्हाला. असं म्हणतात की genius is 1% inspiration and 99% perspiration. आणि आम्ही तर तुझ्या ह्या १ टक्क्यावरच जीव ओवाळून टाकलाय. ज्या वयात आम्ही शाळा कॉलेजं बुडवून मजा मारण्याचा, पोरी पटवण्याच्या गोष्टी करायचो त्या वयात तू मैदानात गुरासारखा राबत होतास.

पण तेंडल्या... कष्ट तर सगळेच करतात.. तू "तू" आहेस ह्याचं कारण आहे तुझ्यावरचे संस्कार आणि तुझी जडणघडण. आज तू क्रिकेटचा आता तर अभिषिक्त बादशहा असताना सुद्धा कधी तुझी कॉलर वरती नसते, तू गॉगल्स घालून खेळत नाहीस, शतक ठोकलंय म्हणून फील्डिंगला आला नाहीस असं कधीच होत नाही (अशी उदाहरणं आम्ही बघितली आहेत ना रे). कारण तू क्रिकेटचा सम्राट असलास तरी "आपला तेंडल्या" ही आहेस. प्रह्लाद कक्करच्या एका मुलाखतीत त्यांनी तुझा एक किस्सा सांगितला होता. पेप्सीच्या "सचिन आया रे भैय्या"ह्या गाण्यावरची अ‍ॅड शूट करतानाचा. आधी त्यात असं दाखवलं होतं की तू सामन्यात षटकारांची बरसात करतोयस आणि मैदानाबाहेर चेंडूंचा पाऊस पडतोय... पण रात्री कक्करना तुझा फोन आला..."This gives a feeling that I am greater than the game. One person can never be greater than the game itself"... आणि तू ती अ‍ॅड बदलायला लावलीस.. बोटीत बसून स्टंपनी बॉल मारतोयस असं त्यात दाखवलं गेलं. तुझा "पाया" किती भक्कम आहे हे ह्या आणि इतर अनेक प्रसंगांमधून दिसलं. साहित्य सहवासचे तुझ्या बालपणीचे वॉचमन गेले तेव्हा त्यांच्या मुलाला भेटायला तू सपत्नीक आवर्जून गेलास, तुझ्या दानशूरतेबद्दल नेहेमीच तिर्‍हाईताकडून कळतं, तुझ्या आजूबाजूचा प्रत्येक जण तुझ्या विनम्रतेचे गोडवे गातो... ह्यातच सगळं आलं.

आणि सगळ्यात महत्त्वाची म्हणजे तुझी consistency. तू खेळायला लागलास तेव्हा कपिल, इम्रान, बॉथम, बोर्डर वगैरे खेळत होते. आता ते आपल्या नातवंडांना तुझे किस्से ऐकवत असतात. तुझ्या बरोबर म्हटलंस तर वसीम, वकार, लारा, वॉ बंधू, डिसिल्वा, वॉर्न, मॅक्ग्रा वगैरे जनता... त्यांना सुद्धा त्यांचा पी एफ आणि ग्रॅच्युइटी घेऊन बरीच वर्षं झाली.... नंतर आले फ्लिंटॉफ (इंग्लंडचं कुठलंतरी नाव घ्यायला हवं ना रे?), दादा, द्रवीड, लक्ष्मण, ब्रेट ली, हेडन आणि बरीच इतर लोकं....त्यातली सुद्धा कित्येक व्हीआरएस घेऊन बसली आणि कित्येकांचा "ले ऑफ" झाला. मग वीरू, युवी, भज्जी वगैरे पोरं जी तुला खेळतांना बघत मोठी झाली आणि आताची कोहली, तिवारी, श्रीवत्स गोस्वामी वगैरे पिल्लावळ ज्यांचे आजी आजोबा तुझ्या मॅचेस बघतांना आपल्या मुलांना स्थळं बघत असतील. तब्बल पाच पिढ्या बघितल्यास तू क्रिकेटर्सच्या आणि तरी सगळ्यांच्या छाताडावर पाय रोवून उभा आहेस ! आणि नुसता उभा नाहीस तर यशाच्या गौरीशंकरावर उभा आहेस. तुला गोलंदाजी करताना वसीम वकार मॅक्ग्रा वॉर्न अँब्रोज वॉल्शला जे धडधडलं असेल तसंच आज ईशांत शर्मा, बोलिंजर, मलिंगा, अँडरसनला धडधडतं हाच तुझ्या consistency ला सलाम आहे. इतक्या सगळ्या वर्षांत तुझी धावा करण्याची, भारतासाठी सामने जिंकण्याची भूक यत्किंचितही कमी झालेली नाही हे केवढं मोठं आश्चर्य !

गड्या तुझ्याकडून खूप खूप शिकलोय बघ. एक तर आमच्या मध्यमवर्गीय मनाला मोठी स्वप्न बघायला आणि ती खरी करण्यासाठी कष्ट करायला शिकवलंस. घरातल्या मारुती ८०० वर समाधान न मानता होंडा, बीमडब्ल्यू, ऑडी अगदी फेरारीची महत्त्वाकांक्षा धरायला शिकवलंस. त्यासाठी कष्टांना पर्याय नसतो हे ही ठसवलंस, आचरेकर सरांसारखा "मेंटर" किती महत्त्वाचा असतो हे कळलं, मिळालेलं यश हे अजून मोठ्या यशाची पायरी आहे हे शिकवलंस, आपली रूट्स कशी जपावीत हे सांगितलंस, देशभक्ती काय चीज असते आणि देशभक्त असण्यासाठी तुम्हाला बंदुक घेऊन सीमेवर लढायला हवं असं नाही हे शिकलो ते तुझ्याकडूनच (तुझ्या किट मधला सिद्धिविनायकाच्या फोटोबरोबर चिकटवलेला तिरंगा पाहिलाय आम्ही), आपलं काम जीव ओतून करायला शिकवलंस (पाकिस्तानविरुद्ध शतक काढून तू बाद झालास आणि आपण हरलो तेव्हा तू "मॅन ऑफ द मॅच" पुरस्कार घ्यायला आला नाहीस. राजसिंग डुंगरपुरांनी नंतर म्हटलं होतं he was crying like a little child), स्वार्थ बाजूला ठेऊन विचार करायला लावलंस (वडील गेल्यानंतरचं तुझं शतक कोण विसरेल रे?), आपल्यावर होणारी टीका "पॉझिटिव्हली" घेऊन आपल्या कर्तृत्त्वानी त्यांना उत्तर देणं काय असतं हे तू आम्हाला दाखवून दिलंस (चॅपल, मांजरेकर आणि तुझ्याबद्दल शंका घेणार्‍या प्रत्येकाला आज तोंड दाखवायला जागा नाहीये). तू आम्हाला शिकवलंस की आपल्या आवडीच्या क्षेत्राबद्दल पूर्ण माहिती तर हवीच पण "अहेड ऑफ टाईम्स" विचार करता यायला हवा. हर्षा भोगलेनी सांगितल्याचं आठवतंय. "रवी शास्त्री आणि मी सचिनची मुलाखत घेत होतो. तू रनर का घेत नाहीस ह्या प्रश्नावर तो म्हणाला 'रनर कधीही माझ्यापेक्षा २ यार्ड मागे असणार आहे. मी बोलरच्या हातून चेंडू सुटल्याबरोबर त्या चेडूवर मिळणार्‍या धावेचा विचार करत असतो... रनर मात्र मी बॉल मारल्यानंतरच विचार करणार. शूमाकर पाचव्या नाही तर पहिल्या दिव्यालाच रेस सुरु करतो.... पाचवा दिवा लागल्यावर गाडी पुढे जाणं हा आधीच सुरू झालेल्या रेसचा एक भाग असतो". असा विचार तर मी मी म्हणणार्‍या क्रिकेट धुरंधरांच्याही डोक्याबाहेरचा आहे रे! तू शिकवलंस की तुमचा दृष्टिकोन सकारात्मक असेल तर तुम्ही काहीही करू शकता. २००३ च्या वर्ल्डकप फायनलच्या वेळी ३६० धावांचं अशक्यप्राय आव्हान असताना तू टीमला म्हणालास "Can we hit one boundry in an over? That brings it down to 160 runs in 250 balls. Are we not good enough to do that? Let’s give it our best shot". आणि पुन्हा मॅक्ग्राला भिरकावून देण्याची जबाबदारी स्वतःवर घेतलीस. तेव्हा ती योजना यशस्वी झाली नसेल... पण तो अ‍ॅटिट्यूड तू तुझ्या सहकार्‍यांतच नाही... आमच्यातही बाणवलास.

आमच्यासाठी तू एक खेळाडू, एक क्रिकेटपटू, एक हीरो, एक विश्वविक्रमी फलंदाज, एक आदर्श मुलगा, शिष्य, सहकारी, भाऊ, पती, बाप ह्या पलिकडेही खूप काही आहेस. आमच्या आकाशात सचिन तेंडुलकर नावाचा ध्रुवतारा आहे - आम्हाला आयुष्याची दिशा दाखवणारा. तू आम्हाला "जगायला" शिकवलं आहेस... नव्हे शिकवतो आहेस. तू आम्हाला आनंद, जल्लोषाच्या क्षणांपलिकडेही इतकं काही दिलंयस की आज तुझ्या वाढदिवसाला तुला शुभेच्छा देताना शब्द अपुरे पडतायत. बस ! Keep being what you are. And thanks for being what you are.

तुझ्या वाढदिवसाला देवाकडे एकच मागणं आहे..... कधीतरी आयुष्यात तुझ्या पायावर डोकं ठेवायची संधी मिळावी... मग अगदी 'वरून' बोलावणं आलं तरी हरकत नाही.